Obrazy, które były prezentowane w pawilonie polskim na Wystawie Światowej w Nowym Jorku od maja 1939 r., przedstawiają najważniejsze wydarzenia z historii Polski, ukazując jej wkład w rozwój cywilizacji zachodniej.

Wymagające i terminowe zlecenie polski rząd w 1938 r. powierzył grupie artystów, członków Bractwa św. Łukasza, uczniów prof. Tadeusza Pruszkowskiego z warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych (SSP). Nie zawiedziono się.

Na wzór cechów

Bractwo św. Łukasza, ugrupowanie malarskie, zorganizowane na wzór cechów średniowiecznych, powstało w reaktywowanej w 1923 r. warszawskiej SSP w kręgu uczniów prof. Pruszkowskiego, pierwszego jej rektora, po przekształceniu tej uczelni w Akademię Sztuk Pięknych.

Członkowie Bractwa, jak dawni czeladnicy, poznawali dzięki mistrzowi tajniki tzw. kuchni malarskiej, uczyli się bezbłędnego rysunku, pogłębiali wiedzę o technikach malarskich. Tworzyli głównie kompozycje historyczne, sceny rodzajowe i biblijne.

Twórcy dążyli do realizmu i powiązania sztuki z życiem, tworzenia sztuki narodowej, wolnej od obcych wpływów. Atakowani przez awangardę, zdobyli uznanie wśród kół oficjalnych, czego efektem miało być zamówienia na dekoracje wnętrz i wielkie obrazy ścienne. Członkowie bractwa dekorowali m.in. wnętrza statków m/s Piłsudski i m/s Batory.

Pierwszą wystawę Bractwa zorganizowaną w 1928 r. w Zachęcie przyjęto entuzjastycznie. Antoni Słonimski podkreślał np. rzetelność prac, szlachetność i powagę w traktowaniu zagadnień młodych artystów. Krytycy zarzucali zbytnie nawiązywanie do malarstwa z przeszłości. Tymczasem odwoływanie się do dawnych mistrzów dotyczyło XVI- i XVII-wiecznych Holendrów i wynikało z programu grupy oraz z podejścia pedagogicznego prof. Pruszkowskiego.

Dzieło zbiorowe

Cykl 7 obrazów reprezentujących historię Rzeczypospolitej, zamówionych u Łukaszowców, był, jak się miało okazać, jednym z najciekawszych elementów Sali Honorowej pawilonu polskiego, koncentrujących się na ukazaniu jej wkładu w rozwój cywilizacji zachodniej.

Malarze pracowali w atelier prof. Pruszkowskiego w Kazimierzu nad Wisłą. Wyjątkowość projektu wynikała już choćby z tego, że każdy obraz, mając kilkunastu współautorów, był zbiorowym dziełem artystycznym.

Tematykę cyklu przygotował komitet naukowy. Dzięki codziennej wielogodzinnej pracy udało się dotrzymać wyśrubowanego terminu. Po pół roku, w grudniu 1938 r., w siedzibie Instytutu Propagandy Sztuki w Warszawie, zaprezentowano publiczności efekty, po czym obrazy popłynęły za ocean do Nowego Jorku

Były to działa o potężnych rozmiarach 120 x 200 cm, przedstawiające wydarzenia z historii Polski: „Spotkanie Bolesława Chrobrego z Ottonem III u grobu św. Wojciecha (1000)”, „Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę (1386)”, „Nadanie przywileju jedleńsko-krakowskiego (1430)”, „Unia Lubelska (1569)”, „Uchwalenie konfederacji warszawskiej o wolności religijnej (1573)”, „Odsiecz Wiednia (1683)” oraz „Konstytucja 3 Maja (1791)”.

W zawrotnym tempie

Polski pawilon na nowojorską Wystawę Światową w 1939 r. powstał w zawrotnym tempie - w niespełna półtora roku. Ekspozycja miała manifestować dumę z dorobku kulturalnego i gospodarczego II RP, ale przypominać też najważniejsze wydarzenia polskiej historii. Wybuch II wojny światowej sprawił, że wystawa stała się ostatnim akordem dwudziestolecia międzywojennego.

Agresja niemiecka we wrześniu 1939 r. sprawiła, iż polski pawilon został pozbawiony źródeł finansowania. Komisarz generalny ekspozycji polskiej prof. Stefan de Ropp wyprzedał część wyposażenia. Największa liczba obiektów trafiła do kolekcji Muzeum Polskiego w Chicago. Natomiast zbiór 7 obrazów Łukaszowców i 4 tkanin wg projektu Szymańskiego zostały przekazane pod opiekę amerykańskiej jezuickiej uczelni Le Moyne College z Syracuse koło Nowego Jorku.

– Prof. Ropp nie miał prawa ich przekazać – zaznacza Robert Kostro, dyrektor Muzeum Historii Polski, gdzie trafiły ostatecznie odzyskane dzieła. Na tej samej zasadzie mógłby przekazać kolumnę Zygmunta czy Niderlandy. – Opowieści, jakoby otrzymał do rządu londyńskiego jako rekompensatę za niewypłacone honoraria, jak utrzymywał, nie mają potwierdzenia w faktach.

Także Mieczysław Szymański, malarz oraz projektant tkanin, był wychowankiem prof. Tadeusza Pruszkowskiego. Zasłynął z wykonanej na Wystawę Światową w Paryżu w 1937 r. dużej makaty, za którą otrzymał wyróżnienie Grand Prix. To właśnie ta tkanina została następnie rozcięta na cztery oddzielne sceny („Alegoria zwycięstwa”, „Król z cesarzem Leopoldem po zwycięstwie wiedeńskim”, „Król z Marysieńką w otoczeniu dam dworu”, „Anioł”) i znalazła się dwa lata później w Pawilonie Polskim na Wystawie Światowej w Nowym Jorku.

Przywiązali się

Pierwsze próby odzyskania obrazów Łukaszowców i tkanin Szymańskiego podjęto w latach 60. ubiegłego wieku. To były inne czasy, a zabiegi komunistycznych władz PRL były wieloznaczne. Dopiero po 1989 r. zabrano się za to bardziej konkretnie.

– Był jednak problem. Amerykańska uczelnia uważała, że to jej własność, poza tym czuła się do tych dzieł bardzo przywiązana – mówi dyrektor Kostro. Sprawa nie była łatwa, bo polskie prawo i prawo stanu Nowy Jork w takich sprawach różnią się. Przełomowy był najpewniej moment, w którym resort kultury zaproponował amerykańskiej uczelni odszkodowanie za wieloletnie przechowywanie i konserwację dzieł.

Zadziałał czynnik finansowy – uważa Robert Kostro – oraz ogólna atmosfera na świecie, żeby utracone dzieła wracały do miejsc, z których pochodzą. Jakąś rolę odegrały też kwestie wizerunku jezuickiej uczelni. Jednym z warunków miało być też to, że kolekcja ma trafić na stałą ekspozycję, a nie zostać zamknięta w magazynach.

Obrazy Bractwa św. Łukasza oraz makaty Mieczysława Szymańskiego zostają włączone do zbiorów Muzeum historii Polski jako elementy stałej wystawy. – Jako cenny zapis twórczości jednej z najciekawszych polskich grup artystycznych okresu dwudziestolecia międzywojennego – mówi dyr. Kostro. – Te obrazy to także bezcenne świadectwo zaangażowania środowiska artystycznego w promocję Polski w okresie II RP.

Uzupełnią zbiory Muzeum Historii Polski, gdzie już wcześniej znalazło się wcześniej ponad 100 obiektów sztuki użytkowej i ludowej z pawilonu polskiego podarowanych przez Marię Starczewską-Lambasę.