Niedziela Palmowa, nazywana dawniej Kwietną Niedzielą otwiera Wielki Tydzień. Rekwizytem tego dnia, nawiązującym do tryumfalnego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy – była i jest palma. Palmom, o czym pisze ks. Siarkowski, przypisywano dobroczynne właściwości, a zielone gałązki zawsze symbolizowały życie. Palmy zatykano za święte obrazy lub w strzechę, wierzono, że chronią od uderzenia pioruna, a poświęcone „kotki” – od bólu gardła. – „Wróciwszy z kościoła, obrywają kotki z oświęconej wierzby i dają je w chlebie domownikom i bydłu do jedzenia, gdyż jest to, jak powiadają, pierwsze święcone” – pisze kapłan – etnograf. Ks. Siarkowski przytacza również powtarzane ludowe wierzenie, że tego dnia „wszystkie zaklęte skarby po lasach i jaskiniach, których diabli strzegą, są otwarte, ale tylko przez ten czas, gdy kapłan po prosessyi stoi za drzwiami kościoła i czeka, dopóki mu ich organista nie otworzy”. Przypomina również dawny zwyczaj chodzenia z konikiem, gdy chłopcy obchodzili wieś wypraszając datki, a jeden z nich dosiadał kija z końską głową.

A w Wielkim Tygodniu

Badacze obyczaju, w tym ks. Siarkowski podkreślają, że w tym szczególnym czasie następowała kumulacja obrzędów religijnych, że był to okres wzmożonego postu i umartwienia, ale zarazem nakazów i zakazów. I tak w Wielki Piątek, w czas największej żałoby, gdy milkły dzwony, używano kołatek i terkotek. Te pierwsze miały, wg ludowych wierzeń – odstraszać post, te drugie wydawały warkot, jak pisze ks. Siarkowski – „jak pyski Żydów na Pana Jezusa przy Jego męce”. Wielkie znaczenie „prosty lud” przypisywał w tym dniu wodzie. „Powszechnie myją się wodą przed wschodem słońca, na polu, w celu zabezpieczenia się od bolaków i jadówek”. Badacz przypomina także, że gospodarze przed wschodem słońca na obsianym polu ustawiali krzyżyki, by zasiewy uchronić od zarazy. Ks. Siarkowski gromadził także przysłowia, a zatem: „Jak w Wielki Piątek na oknie rosa, to będą dobre na polach kłosa”.

Wielkosobotnie święcenie pokarmów opisuje następująco: „Znoszą przed dwór w koszykach: kawałki wieprzowiny, kiełbasy, chrzan, masło, sól, jaja, pieprz, bochenki chleba, kołacze (placki okrągłe ze serem), i wszystko to za przybyciem księdza wykładają na ziemię dla oświęcenia. Święcone ozdobione jest borowinkami, a jeżeli Wielkanoc wypadnie w kwietniu, to oprócz borowin i fiołkami (…)”. Według badacza twaróg do kołacza przyprawiano pieprzem, imbirem, bobkowymi liśćmi i rodzynkami. Mnóstwo zwyczajów dotyczyło także koszyków, skorupek z poświęconych jaj czy prześcieradeł, które „leżały pod święconem”.

Ciekawym obyczajem z kieleckiego było zanotowane przezeń, święcenie w Wielką Sobotę tarniny, która wykorzystywana była do ochrony obsianych pól.

Etnograficznie o Kielcach

22 marca 2018 r. w Kieleckim Towarzystwie Naukowym odbyła się promocja trzeciego tomu, będącego kolejnym opracowaniem naukowym dorobku księdza badacza. „Materiały do etnografii i historii Kielc” ks. Władysława Siarkowskiego do druku przygotowali mediewista prof. Krzysztof Bracha (UJK Kielce) i prof. Marzena Marczewska – prezes KTN. Cenne wydawnictwo ukazało się nakładem KTN.

Prof. Krzysztof Bracha kwalifikuje ks. Siarkowskiego jako „jednego z najwybitniejszych kieleckich intelektualistów w XIX wieku.” Ale – co podkreśla – niestety wciąż zainteresowanie specjalistów pracami ks. Siarkowskiego nie idzie w parze ze znajomością jego dorobku w szerokich kręgach odbiorców.

Prof. Marczewska ceni go za pracowitość i rzetelność w badaniach, podkreśla, że gdyby nie jego pasja badawcza wiele informacji z dziedziny choćby etnografii medycznej, uległoby całkowitemu zapomnieniu. – Nie ma przypadków na świecie. Pomysł z trzecim tomem przeleżał, aż Marcin Kolasa z Muzeum Historii Kielc natrafił na jedyne zdjęcie ks. Siarkowskiego. Dotąd nie wiedzieliśmy nawet, jak wyglądał. To zdjęcie znalazło się na okładce tomu – mówi Marzena Marczewska.

Publikacja zawiera m.in. opis kościoła seminaryjnego Trójcy Świętej i Najświętszej Maryi Panny w Kielcach z cmentarzem przykościelnym, opisy dzwonów kościelnych w guberni, bulli erekcyjnej diecezji kieleckiej, przypomina postać ks. Antoniego Brygierskiego, jest rzecz o sodalistach, szkołach kieleckich, zbiorach przyrodniczych, w tym o Kadzielni.

Życie pracowite

Władysław Czesław Siarkowski urodził się w Imielnie k. Jędrzejowa 28 lutego 1840 roku. W Krakowie ukończył Szkołę Wydziałową św. Barbary oraz Gimnazjum św. Anny, następnie podjął studia w kieleckim Seminarium Duchownym (1860-64).

Uzyskanie święceń kapłańskich 3 lipca 1864 r. zapoczątkowało kolejny etap w jego życiu – pracy duszpasterskiej. Najpierw w roli wikarego w Proszowicach, a od 1866 r. – w kolegiacie Najświętszej Maryi Panny w Kielcach. W 1877 r. ks. Siarkowski otrzymał probostwo we wsi Kije k. Pińczowa. Tamten teren stał się szczególnie obszarem jego działań badawczych. Jednocześnie od 1873 r. sprawował obowiązki sekretarza konsystorza, a wkrótce – regensa konsystorza i notariusza sądu biskupiego. Dzięki staraniom Oskara Kolberga został członkiem „przybranym”, czyli współpracownikiem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, a dwa lata później członkiem Lwowskiego Towarzystwa Archeologicznego.

Choroba płuc spowodowała, że w końcowym okresie życia był mniej aktywny w pracy duszpasterskiej. Cały czas pozostawał jednak wierny swojej pasji naukowej. Ks. Siarkowski zmarł 23 marca 1902 r. w Grodźcu.

Opublikował kilkadziesiąt prac naukowych i popularnonaukowych, m.in. w „Gazecie Kieleckiej”, „Wiśle”, „Ognisku Domowym”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Pamiętniku Kieleckim” i innych. Do dzieł odgrywających fundamentalną rolę w poznaniu przeszłości regionu należy trzyczęściowe opracowanie „Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc”, opublikowane po raz pierwszy w „Zbiorze wiadomości do antropologii krajowej”, serii wydawniczej Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, w latach 1878-80. Z tego imponującego dzieła korzystał sam Oskar Kolberg, o czym świadczą jego listy do ks. Siarkowskiego.

Bez intelektualnego wkładu ks. Siarkowskiego obejmującego relacje, m.in. o budownictwie lokalnym, zabytkach, dialekcie, przysłowiach, strojach – wiedza na temat regionu byłaby okaleczona i niepełna.

Nadal znaczna część jego dorobku pozostaje w rozproszeniu. Jedynie jego najważniejsze prace wydano w reprintach wraz ze współczesnym naukowym komentarzem (Ks. Władysław Siarkowski, Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, do druku przygotowali L. Michalska-Bracha, K. Bracha, Kielce 2000; ks. Władysław Siarkowski, Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Pińczowa, do druku przygotowali K. Bracha, B. Wojciechowska, L. Michalska-Bracha, Kielce 2003).

Cytaty w niniejszym artykule pochodzą z obu powyżej wskazanych opracowań.

***

Ksiądz na urlopie

Ks. Siarkowski prowadził badania terenowe samodzielnie podczas corocznych urlopów wypoczynkowych, ponadto zbierał cenne informacje w archiwach państwowych i kościelnych. Korzystał również z pomocy innych księży, nauczycieli wiejskich oraz uczniów, których angażował w spisywanie tekstów pieśni i bajek oraz wiadomości o ludowej obrzędowości (Michalska-Bracha, Bracha 2000, s. XIX-XX).

Jako pilny uczeń XIX-wiecznych nurtów intelektualnych, skupiał się przede wszystkim na gromadzeniu materiału folklorystycznego oraz rejestrowaniu zanikających obrzędów i zwyczajów. Nie poddawał ich naukowej analizie; może nie czuł takiej potrzeby, a może na przeszkodzie stanęły niedostatki warsztatu naukowego. Interesowała go przede wszystkim sfera wierzeń oraz kultury materialnej, a także historia badanego regionu. Jego pełna pasji praca nad uwiecznianiem folkloru zapewniła mu wdzięczność miłośników etnografii i stałe miejsce w historii badań folklorystycznych regionu. A także miano „świętokrzyskiego Kolberga”.